زمین شناسی

معرفی پهنه زمین ساختاری ایران مرکزی

ایران مرکزى

خرد قاره ایران مرکزى بخشى از ایران میانى است که با زمیندرزهاى افیولیتى سیستان، نائین، بافت، گسل دورونه و افیولیت‎هاى کاشمر – سبزوار احاطه شده و توسط گسل‎هاى طویلى که به سمت باختر خمیدگى دارند و از نوع امتداد‎لغز راستگرد‎اند، قابل تقسیم به بلوک لوت، فرازمین شترى، فرونشست طبس، فرازمین کلمرد، بلوک پشت‎بادام، فرو‎افتادگى بیاضه – بردسیر و بلوک یزد 000 است.

در گذشته، خردقارة ایران مرکزى را بخشى از تودة میانى ایران مرکزى مى‎دانستند ولى، به باور اشتوکلین (1968) ، پس از سخت‎شدن پى‎سنگ پرکامبرین، بخش یاد شده در زمان پالئوزوییک ویژگى‎هاى سکویى داشته و در زمان‎هاى مزوزوییک و سنوزوییک به منطقه‎اى پر تحرک و پویا تبدیل شده است. با وجود این، باید گفت که الگوى ساختارى حاکم بر این خرد قاره از نوع بلوک‎هاى جدا شده با گسل‎هاى عمده است که هر یک ویژگى جداگانه دارند و پویایى خرد قاره در همه جا یکسان نیست. شواهد موجود نشان مى‎دهندکه:

* کوهزایى کاتانگایى در این ناحیه در پرکامبرین پسین و پیش از یک رژیم سکویى حاکم شده است.

* به جز بلوک لوت و لبة جنوب باخترى که سنگ‎هاى ماگمائى ترشیرى برونزد دارند، در سایر نواحى سنگ‎هاى ترشیرى در کمترین مقداراند.

* در ردیف‎هاى پالئوزوئیک این ناحیه، نبودهاى چینه‎نگارى مهمى وجود دارد که مهم‎ترین آنها نبودهاى چینه‎اى آغاز دونین میانى (هیاتوس ایفلین) و کربونیفرپسین (هیاتوس استفانین) است.

ناهمسانى‎هاى ساختارى – رسوبى گسترده سبب شده تا بتوان خرد ‎قارة ایران مرکزى را به نواحى زیر تقسیم کرد.

بلوک لوت

بلوک لوت، با درازایى حدود 900 کیلومتر، خاورى‎ترین بخش خردقارة ایران مرکزى است. مرز خاورى آن با گسل نهبندان و حوضة فلیشى خاور ایران و مرز باخترى آن با گسل نایبند و بلوک طبس مشخص مى‎شود. در روى نقشة زمین‎ساخت ایران (اشتوکلین و نبوى، 1973)، مرز شمالى این بلوک به فروافتادگى جنوب کاشمر و مرز جنوبى آن به فرونشست جازموریان بسته مى‎شود. در 1968، اشتوکلین این بلوک را به دو بخش خاورى و باخترى تقسیم کرد که با رشته کوه‎هاى شترى از یکدیگر جدا مى‎شد. یافته‎هاى بعدى نشان داد که ویژگى‎هاى زمین‎شناسى این دو بلوک قابل قیاس نیستند. براى نمونه، روانه‎هاى آذرین بسیار ستبر (2000 تا 3000 متر) سنوزوییک بلوک لوت در بلوک طبس وجود ندارد و یا حرکت‎هاى زمین‎ساختى سیمرین پیشین، به ویژه سیمرین میانى که با دگر شکلى و پایدارى نسبى بلوک لوت همراه است، در بلوک طبس، نشانه‎هاى زمین‎زایى ملایم دارند. به همین دلیل، به ویژه به دلیل یافته‎هاى نوین، در گسترة بلوک لوت بازنگرى و بلوک طبس، فرونشست‎ جازموریان و کوه‎هاى بزمان ، به عنوان کمان ماگمایى، از این بلوک حذف شده است.

تاریخچه چینه‎اى بلوک لوت

تاریخچه چینه‎اى بلوک لوت بسیار نزدیک با دیگر نواحى خردقارة ایران مرکزى است. ولى، چهار ویژگى بر چینه‎نگارى بلوک لوت حاکم است.

1- تأثیر درخور توجه کوهزایى سیمرین پیشین (پالئوبلوچ – رى‎یر و محافظ، 1972) بر سنگ‎هاى کهن‎تر از تریاس میانی.

2- چین‎خوردگى، آتشفشانى و پلوتونیسم به نسبت شدید ژوراسیک میانى (سیمرین میانى) به ویژه در نواحى ده‎سلم، چهارفرسخ که با سخت‎شدگى و پایدارى نسبى بلوک همراه است.

3- فراوانى سنگ‎هاى آتشفشانى سیستم ترشیرى، به ویژه ائوسن، که با داشتن ضخامتى حدود 2000 متر، بیش از نیمى از بلوک لوت را مى‎پوشاند.

4- نهشته‎هاى دریاچه‎اى، به تقریب افقى، پلیوسن – پلیستوسن به نام « سازند لوت » که نشانگر عملکرد ضعیف بازپسین رخداد چین‎خوردگى در این بلوک است.

« بلوک طبس » که میان گسل نایبند در خاور و گسل کلمرد – کوهبنان در باختر قرار دارد بخشى از یک قلمروى ساختارى است که در کناره‎ها و بستر خود توسط گسل‎هایى از پى‎سنگ بریده شده به گونه‎اى که در پالئوزوییک و مزوزوییک توالى چینه‎شناسى متفاوتى از نواحى مجاور داشته است و از پایان مزوزوییک به سبب عملکرد تنش‎هاى زمین‎ساختى همگرا در راستاى بیشتر خاورى – باخترى، با خروج زمین‎ها و فراخاست کوه‎ها به خشکى تبدیل شده است. (قاسمى و همکاران 1381). بدین ترتیب این باور وجود دارد که سیماى ریخت‎شناسى – زمین‎ساختى کنونى این بلوک در گرو تجدید فعالیت ساختارهاى گسلى و چین‎خوردگى کهن در چرخة زمین‎ساختى آلپى است.

بلوک طبس از جمله مناطقى است که روند تکاملى پالئوزوییک آن با مناطق مجاور همخوانى و هم‎آهنگى ندارد . براى نمونه:

* نبود رسوبى ایفلین در این ناحیه وضوح آشکار ندارد.

* سنگ‎هاى کربنیفر بالایى که در سایر مناطق وجود ندارد، از این ناحیه گزارش شده است.

* تکاپوهاى آتشفشانى مافیک و حدواسط ، هر چند ناچیز، از ویژگى‎هاى پالئوزوییک بلوک طبس است و از این نظر مى‎توان بلوک طبس را با کوه‎هاى البرز مقایسه کرد.

* کانى‎سازى سرب، روى و مس در سنگ‎هاى پرمین تریاس و ژوراسیک البرز در بلوک طبس، نیر عمومیت دارد که تائیدى بر همسانى میان این دو ناحیه است.

* فرونشینى شدید از ویژگى‎هاى بلوک طبس است. در گذشته چنین گمان مى‎رفت که این فرونشینى محدود به کوه‎هاى شترى و شیرگشت باشد، اما در حال حاضر مشخص شده است که بخش بیشتر بلوک در پالئوزوییک ، به ویژه مزوزوییک تا کرتاسه، نشست در خور توجه داشته به گونه‎اى که در این بلوک حجم بزرگى از سنگ‎هاى فانروزوییک وجود دارند که ردیف‎هاى پالئوزوییک آن 2 تا 3 هزار متر و سنگ‎هاى مزوزوییک آن گاهى تا 10000 متر ستبرا دارند.

« بلوک کلمرد» بخشى کوچک از خرد قارة ایران مرکزى است که روند شمال خاورى دارد و میان گسل کلمرد در خاور و گسل پوشیدة نائینى در باختر قرار دارد. سرگذشت این فرازمین به دو خروج طولانى وابسته به دو رخداد کوهزایى کاتانگایى و سیمرین میانى اشاره دارد. به سخن دیگر، در دو مقطع زمانى طولانى این بلوک ویژگى فرازمین داشته است.

کهن‎ترین سنگ‎هاى این فرازمین انباشته‎هاى شیلى – سنگ ماسه‎اى ستبر سازند کلمرد به سن پرکامبرین هستند که در اثر رخداد کاتانگایى به خوبى چین‎خورده و با دگرشیبى زاویه‎اى با نهشته‎هاى اردویسین (سازند شیرگشت) پوشیده شده‎اند که گواهى بر نخستین ایست رسوبى طولانى است. در این بلوک ردیف‎هاى اردویسین تا تریاس میانـى، ضمن داشتن ایست‎هاى رسوبـى پى‎درپى و چنـد باره، یک واحـد زمین‎ساختى- چینه‎ نگاشتى محدود میان رخداد کاتانگایى – سیمرین پیشین‎اند که در محیط‎هاى سکویى کم‎ژرفا انباشته‎اند و سیر تکاملى آن با بلوک طبس تفاوت آشکار دارد. در اینجا، سنگ‎هاى تریاس بالایى گزارش نشده و به نظر مى‎رسد که وقفة رسوبگذارى ناشى از سیمرین پیشین، در مقایسه با بلوک طبس طولانى‎تر باشد. ردیف‎هاى ژوراسیک این بلوک محدود به رسوب‎هاى لیاس – دوگر میانى است و نبود نهشته‎هاى جوان‎تر از دوگر میانى (سازند بادامو) نشان مى‎دهد که خروج طولانى دوم این فرازمین از دوگر میانى به بعد بوده که رخداد کوهزایى سیمرین میانى عامل اصلى آن به شمار مى‎آید.

از نگاه ساختارى، در نیمة شمالى فرازمین کلمرد روند کلى چین‎ها شمال خاورى – جنوب باخترى است که به ویژه در نهشته‎هاى پالئوزوییک نمود آشکار دارند. شیب لایه‎ها در پهلوى خاورى ساختارها زیاد و گاهى برگشته است ولى در پهلوى باخترى شیب لایه‎ها ملایم‎تر است. عملکرد گسل‎هاى طولى برگشته سبب گردیده که ساختارهاى بُرشى همروند با بلوک کلمرد در خور توجه باشند که تاقدیس بُرشى کوه راهدار از آن جمله است.

« فرونشست بیاضه – بردسیر»، میـان گسل پشت‎بادام در خاور و گسـل انار در باختر قرار دارد. اگرچه بسیارى از ویژگى‎هاى این فرونشست، نظیر پى‎سنگ پرکامبرین دگرگونى، ردیف‎هاى سکویى پالئوزوییک-تریاس میانى و نهشته‎هاى شیلى – سنگ‎ماسه‎اى تریاس بالایى – ژوراسیک میانى مشابه سایر نواحى خرد قاره است ولى این فرونشست دو ویژگى دارد، یکى تاثیر شدید‎تر رخداد سیمرین میانى که با خروج گستره و دگرگونى همراه بوده است. دوم، حوضه‎هاى فلیشى کرتاسه که معرف حوضه‎هاى با فرونشست شدید‎اند و به ویژه ردیف‎هاى کرتاسة بالایى آن را مى‎توان از خاور انار تا شمال بردسیر کرمان دید.

« بلوک یزد » بخش باخترى خرد‎قارة ایران مرکزى است که از شمال به گسل دورونه و از باختر به نوار افیولیتى نائین – بافت محدود است. نکتة ویژة بلوک یزد دو تا است. یکى دگرگونه‎هاى انارک، دوم ردیف‎هاى تریاس نخلک. در ناحیة انارک که گاهى به نام ماسیف انارک – خور از آن یاد مى‎شود، مجموعه‎اى از رسوبات پلیتى – پسامیتى به همراه سنگ‎هاى کربناتى و آتشفشانى متعلق به شیب قاره وجود دارند که به صورت ناحیه‎اى و در رخساره‎هاى شیست سبز و شیست آبى دگرگون شده‎اند و به صورت ورق‎هاى بُر خورده با افیولیت‎ها، سنگ‎آهک‎هاى پلاژیک و رسوب‎هاى آشفته همراه‎اند. اگرچه داود‎زاده و لنچ (1981) افیولیت‎هاى انارک را بخشى از پوستة اقیانوسى تتیس کهن هرات مى‎دانند که پس از چرخش خردقاره در مکان فعلى رخنمون یافته ولى به باور الماسیان (1977) ، افیولیت‎هاى انارک سن پروتروزوییک بالایى دارند و مى‎توان آنها را در ارتباط با نواحى پشت کمان اقیانوسى دانست.

ردیف‎هاى تریاس ناحیة نخلک (گروه نخلک) تفاوت رخساره‎اى در خور توجهى با سایر نقاط خردقاره ایران مرکزى دارند. به باور داود‎زاده و همکاران (1969) توالى‎هاى تریاس نخلک رخسارة مشابه با تریاس آق‎دربند (اوراسیا) دارند که در نتیجه چرخش خرد قارة ایران مرکزى، به میزان 135 درجه در جهت خلافعقربة ساعت، به محل کنونى تغییر مکان داده‎اند. باید گفت که مسئله تریاس نخلک و سازندهاى سازندة گروه نخلک و حتى سازو کار و مقدار چرخش خردقاره پرسش‎آمیز است و نیاز به بازنگرى جامع دارند.